Inta aannu gudagalin xogta warbixinta aann marka hore dulmarno taariikhda iyo soogaalka Degmada Ceeldheer, Madaxdii gumaystihii Talyaaniga ayaa ku booriyay in dadkii ku noolaa Mareeg ay ka guuraan kuwaas oo marka laga reebo Talyaaniga isugu jiray Hindi, Carab iyo beelo kale oo soomaaliyeed, Hindidii iyo Carabtii ayaa u hayaameen magaaloyinka Cadale, Xamar iyo Baraawe halka reer Mareegii asalka ahaana ay u soo baqooleen dhinaca deegaanka Ceeldheer oo xiligaas ahaa meel ay ku yaaleen Ceelal oo kaliya, Sida ay sheegayaan dadka yaqaan taariikhda degmada Ceel-Dheer.
Magaalada Mareeg oo aheyd saldhigii sedexaad ee maamulkii Talyaaniga dalka Soomaaliya ku lahaa ayaa aheyd magaalo leh daaro qadiimi ah cimrigoodana lagu qiyaasay ilaa afar boqol oo sanadood & kuwo talyaanigu dhisay kuwaas oo intooda badan weli ka taagan halkaas, waloow qaarkood aad u gaboobeen haddana waxaa weli bed qaba sida, Gurigii Shadoor warsame cali oo aad Caan u aga ahaa Magaalada Mareeg iyo Masaajidkii Sh. Da’ud Culusoow, Saldhigii booliska, Xabsigi, Musawac, Xafiisyo, iyo guryo fara badan, Magaaladan oo ah mid ku dheresan xeebta Mareeg ayaa weli waxaa ku dhaqan dad u badan kaluumaysato & xoolo dhaqatada asalka ah.
1959kii waxaa sii xoogeystay dadaalkii lagu doonayo in Ceel-Dheer laga dhigo Degmo, Cali Gedi Shadoor & wax garad kale, dadaalkaasi oo markii dambe lagu guuleystay ayaa waxyaabihii suurto galiyay waxa ka mid ahaa iyada oo dadka ku dhaqan halkaasi ay tiro ahaan u qalmayeen in ay helaan maamul degmo iyo weliba mashaariic ay ka mid ahaayeen Saldhig Boolis, Guriga Gudoomiyaha, Xabsiga, Cisbitaalka iyo xarumo kale oo uu maalgeliy ganacsade weyn AUN Cali Gedi Shadoor, 1960-dii waxaa si rasmi ah loogu dhawaaqay degmanimada Degmada Ceeldheer, taasi oo in muddo ah ay wadeen waxgaradka degmada oo ay hogaaminayeen Allaha u raxmadee, Geedi Shadoor & rag kale.
Madaxdii Soomaaliyeed ee booqashada ku tagtay Degmada Ceel-Dheer waxaa kale oo ka mid ahaa Marxuum Maxamed Xaaji Ibraahim Cigaal, oo xiligaa isna Ra’iisul Wasaare ahaa, Sidoo kalane waxaa labo jeer booqasho ku tagay Madaweynihii Hore ee Soomaaliya Maxamed Siyaad Barre ee mudada 21ksano ka talinayay dalka Soomaaliya, SIYAASADDA. sanadka 1954 dii ka hor waxaa dalka Soomaaliya ka jiray maamulkii Talyaaniga ahaa ee A.F.I.S ( Adminstrizione Fuduciario Italiano Della Somalo) Maamulkaas ajnabiga ah waxaa la shaqayn jiray Niman Soomaaliyeed oo loo yaqiin (Consiglio Teretoriale) degmo kastana waxay ku lahaan jirtay wakiil waxaana Ceeldheer wakiil uga ahaa Md Cusmaan Xaaji Maxamed Afrax. Xilgaas oo siyaasiyiinta Soomaalyeed u kala qabsanaayeen labo xisbi oo waaweyn kuwaas oo kala ahaa Lego oo doonaysay in dalku helo madaxbanaani & Pro Italian oo u ololeyn jirtay in uu sii jiro maamulka Talyaaniga ahaa ayaa waxaa xusid mudan in dhamaan siyaasiyiinta Ceeldheer ay ahaayeen Lego.
Haatan aan gudagalo xogta warbixinta, Geesigii khaarijiyay Bashiir Ciidle oo ahaa Ninkii har iyo habeen laga joogi waayay deegannada bariga Galgaduud iyo koofurta Gobolka Mudug ee dhiigga Muslimka baneeystay, qof kale maahan ee Mujaahid Cabdiraxman Muxudiin Dhalaoweyn, waxa uu sameeyay taariikh aan horay uga dhicin dalka intiisa kale, waxa uuna 90-KM masaafo dhan oo ka soo bilaabatay Deegaanka Hulcaduur oo Degmada Ceeldheer ka tirsan ilaa Deegaanka Galdhabo oo isna ka tirsan Degmada Xarardheere hoos takta ee Gobolka Mudug ayuu kaligiis inta baxay ku soo toogtay horjoogihii ka tiranaa Kooxda Khawaarijta ah ee Al-shaab, islamarkaana u qaabilsanaa dhibaateynta dadka Deegaankaasi, bal eeg Wiikaasi geesinimadiisa markuu dilay ayuu hadana ka soo qaateen, kana soo furtay qoray noociisu yahay Ak47 ah iyo Qasnadishiisiiba.
Dadka deegaanka oo Wakaaladda Wararka ee SONNA la hadashay ayaa sheegay in Dhagarqabihii Bashiir Ciidle uu dilku uu ka dhacay deegaan lagu magacaabo tore-boore oo u dhow Tuulada Galdgabo oo ka tirsan Degmada Xarardheere ee Gobolka Mudug, waxaana waqti Casir liiq ah oo markaasi meeshaasi lagu aasay Allaaha u naxariistee Marxuumad Axado Xasan dilix ayuu Geesi Cadiraxmaan Muxudiin Dhaloweyn oo la soo baxay Bistoolad Jeegada uga dhuftay Dhaqarqabe Horjooge Bashiir Ciidle, kadib dilka ayaa ka soo qaatay Qorigiisii oo ahaa nooca loo yaqaan AK47 ah iyo Qasanadihiisiiba, wuxuuna ku soo laabtay Degmada Ceeldheer isagoo nabad qaba, waxay Dadka Deegaanka ayaa Wakaaladda Wararaka ee SONNA u sheegay in Kooxda Khawaarijta ah ee uu ka tirsanaa ay Maalin dambe qaateen Meydka Bashiir Ciidle, waxaana lagu aasay meel u dhaxeysa Deegaannada dhalwo iyo jowle oo labaduba ka tirsan Degmada Xarardheere.
Degmada Ceeldheer ayaa Geesi Cabdiraxmaan Muxudiin si mug iyo miisaan leh waxaa ugu soo dhaweeyay General Cali Caraaye Caddow ‘Gacma dulle’ iyo Saraakiil ka tirsan kuwa deegaanka iyo kuwa Ciidanka Xoogga Dalka Soomaaliyeed. “Wallaahi Walalkeeyow waxaad mudan tahay taallo qaran iyo billad geesi haddad inta tagtay deegaanka Galdhabo ku so cibadeysaty Khawaarijkii ugu weynaa ee shacabka deegaannadaasi dhibatada ku hayay, Ummada Soomaaliyeed duco iyo darajo Rabbi ha kugu galado, Geesi qaran taariikhda ayaa ku xusi doonta”, sidaasina waxaa yiri Wiil dhallinyaro ah oo degan Degmada Ceeldheer, kaasi oo u adeysan waaye waxa uu ku hayay Dhagarqabe Bashiir Ciidle.
Dhaqarqabe Bashiir Ciidle iyo Khawaarij kale waxa ay laba todobaad ka hor ku dileen deegaanka Howdleey oo ka tirsan Degmada Ceeldheer 4 Wiil oo uu ka mid ahaa mid ay dhagarqabaha Walaalo ahaayeen, wuxuu ahaa mid ku dhibaateeya magaca Kooxda Khawaarijta ah.
Shirib:
~Bahalkii bulsho qaadahaay
Waxaa bireeyay Wiil barbaar
~Beesheyda joogto boos mareeg
Baashaalya dhaclo woow bilaash.
Dhinaca kale Haweenka ka soo jeeda Degmooyin Ceeldheer iyo Xarardheere ayaa deeq isugu jirta Saad & Xoolo nool ku Wareejiyay Ciidamada Qaranka & kuwa dib u xoreeynta Deeganka ee ku sugan Degmada Ceeldheer, iyagoo ugu talagalay inay u muujiyaan Ciidamadaasi is-barbar istaag iyo dhiirigalin, islamrkaana ay diyaar ugu yihiin wax walba oo lagu xoojinayo dagaalka lagula jiro kooxda Argagixisada ah ee Al-shabaab.
Sidoo kale Xildhibaan Yaasin Fareey oo ka mid ah Xildhibaanada Baarlamaanka Jamhuuriyadda Fderaalka Soomaaliya ayaa Deeq Xool nool ah gaarsiiyay Ciidanka Xooga Dalka iyo kuwa Xaq u dirirka Deegaanka ee ku sugan Dagmada Ceeldheer ee Gobalka Galgaduud, isagoo ugu talagalay in uu ku barbar istaago dagalka xaqa ah ee ay kula jiraan Kooxda Khawaarijta ah, waxaana dhammaan deeqahaasi guddoomay Gen, Cali caraaye Caddow, mahacelin ballaaranna u jeediyay Haweenkii iy mas’uulkii soo dhiibay deeqdaan wax ku oolka ah, isagoo xusay inay wax ka tari doonto moraalka ciidamada Qalabka Sida.
