Eray bixinta lagu cabbiro xasaradaha Geeska Afrika ayaa is beddeleysa. Muddo tobannaan sano ah, waxaa lagu sifeeyay siyaasad iyo colaado.
Maanta, waxaa si isa soo taraysa loogu cabbiraa heerkulka Celsius, milimitirrada roobka, iyo malaayiinta qof ee aysan guryahooda ka eryin ciidammo, balse uu barakiciyay saamaynta aan joogsiga lahayn ee isbeddelka cimilada. Dhibaatadan deegaanku ma aha saadaal mustaqbalka fog laga filayo; waa arrin hadda taagan oo si awood leh u horseedda degganaansho la’aanta guud ahaan gobolka, iyadoo abuuraysa furin dagaal oo nooc cusub ah, taas oo loogu tartamayo kheyraadka sii gabaabsiyeysanaya.
Baaxadda dhibaatadu waa mid aan la qiyaasi karin. Abaartii u dambaysay ee Geeska Afrika, oo ay Hay’adda Saadaasha Hawada Adduunka (WMO) xaqiijisay inay ahayd tii ugu muddada dheerayd uguna darnayd muddo afartan sano ah, waxay gobolka gelisay xaalad degdeg ah oo joogto ah. Sida lagu sheegay warbixin uu soo saaray Xafiiska Qaramada Midoobay ee Isku-xirka Arrimaha Bani’aadamnimada (OCHA) bishii Febraayo 2023, masiibadan cimiladu waxay keligeed sababtay in in ka badan 23 milyan oo qof oo ku nool Itoobiya, Kenya, iyo Soomaaliya ay la kulmaan heerar sare oo cunto yari ba’an ah.
Tani ma aha oo keliya masiibo bani’aadantinimo; waa khatar qoto dheer oo ku wajahan amniga gobolka. Xiriirka tooska ah ee ka dhexeeya xilli roobaad fashilmay iyo colaad bulsho ayaa hadda si khatar ah u muuqda. Marka dhul-daaqsimeedkii isu beddelo oomane, ilahii biyuhuna ay guraan, hababkii soo jireenka ahaa ee ay bulshooyinka reer-guuraaga ahi kula tacaali jireen dhibaatooyinka ayaa burburaya.
“Isbeddelka cimilada, iskahorimaadyada, iyo cawaaqibkoodu dhammaantood way isku wada xiran yihiin, waxayna halis ku hayaan nolosha iyo hab-nololeedka malaayiin ka tirsan dadkeenna,” ayuu yiri Dr. Workneh Gebeyehu, Xoghayaha Fulinta ee Urur-goboleedka IGAD, khudbad uu jeediyay bishii Maajo 2023. Wuxuu hoosta ka xarriiqay in dhibaatooyinkani ay “sii hurinayaan xiisadaha iyo isku dhacyada ka dhasha kheyraadka gabaabsi ah sida biyaha iyo daaqa, ayna ku qasbayaan malaayiin dadkeenna ka mid ah inay guryahooda ka tagaan.”
Barakacan qasabka ah waa qodob xasaasi ah oo saameeya amniga. Warbixinta Caalamiga ah ee Barakaca Gudaha ee 2024 ee ay soo saartay Xarunta La Socodka Barakaca Gudaha (IDMC) ayaa xaqiijinaysa in sannadkii 2023, masiibooyinka dabiiciga ahgaar ahaan daadadka iyo abaaraha ay sababeen in ka badan 2.2 milyan oo barakac gudaha ah dalalka Itoobiya, Kenya, Soomaaliya, iyo Koonfurta Suudaan oo keliya. Dadkan barakacay, oo imaanaya deegaanno cusub oo markii horeba culeys saarnaa, waxay abuuraan xaalad isku-dhafan oo horseedi karta tartan dhinaca cuntada, biyaha, iyo dhulka ah, taasoo inta badan dib u soo noolaysa xurgufihii hore ee u dhexeeyay bulshooyinka.
Caqabaddu waa mid gobolka oo dhan saameysa. Dalka Koonfurta Suudaan, daadad aan hore loo arag oo sannado badan socday ayaa qariyay dhul beereed ballaaran.
Agaasimaha Hay’adda Cunnada Adduunka (WFP) ee Koonfurta Suudaan, Mary-Ellen McGroarty, ayaa si cad u qeexday xaaladda warbixin ay bixisay bishii Nofeembar 2022, iyadoo sheegtay in Koonfurta Suudaan ay “safka hore kaga jirto dhibaatada cimilada” iyo in “qoysaskii lagu qasbay inay guryahooda ka cararaan ay waayeen wax walba; xoolahoodii, guryahoodii, [iyo] beerahoodii.”
Hase yeeshee, iyadoo ay jirto aragtidani murugada leh, waxaa soo xoogeysanaya dadaal wadajir ah oo diiradda lagu saarayo wax ka qabashada cimilada. Furaha guushu waa in laga gudbo gargaarka fal-celinta ku saleysan loona wareego adkeysi sii-diyaarsan. Xarunta Saadaasha Cimilada iyo Adeegsigeeda ee IGAD (ICPAC) ayaa door muhiim ah ka ciyaaraysa, iyadoo siisa waddamada xubnaha ka ah habab casri ah oo digniin hore ah iyo saadaal xilliyeedyo.
Qaabkan xogta ku dhisan wuxuu u oggolaanayaa dowladaha iyo hay’adaha gargaarka inay sii odorosaan dhibaatooyinka cimilada ayna hirgeliyaan tallaabooyin lagaga hortagayo ka hor inta aysan masiibadu dhicin.
Sida uu xaqiijiyay Dr. Guleed Artan, Agaasimaha ICPAC, “Digniinta hore ee loo wada siman yahay ma aha mudnaan, waa xuquuq aasaasi ah. Macluumaadka waqtigiisa ku habboon ee la heli karo wuxuu awood siinayaa bulshooyinkeena inay qaataan tallaabooyin ay isku difaacayaan, wuuna badbaadiyaa nolosha.”
Awood-siintani waxay ka socotaa heerarka bulshada. Guud ahaan gobolka, mashaariicda la-qabsiga ayaa hirgelaya. Dalka Kenya, mashruuca uu maalgeliyo Bangiga Adduunka ee DRIVE (Yareynta Khatarta, Ka-qeybgelinta iyo Sare-u-qaadidda Dhaqaalaha Xoolo-dhaqatada) wuxuu ka shaqeynayaa sidii kor loogu qaadi lahaa dhaqaalaha xoolo-dhaqatada iyadoo la siinayo adeegyo maaliyadeed iyo caymis ka dhan ah dhibaatooyinka cimilada. Dalka Itoobiya, barnaamijyo ballaaran sida Barnaamijka Maareynta Dhulka ee Waara ayaa ka caawinaya bulshooyinka inay dib u soo nooleeyaan dhulkii nabaad-guuray si loo hagaajiyo awoodda dhulku u leeyahay inuu biyaha ceshado iyo caafimaadka ciidda.
Tallaabooyinkani ma metelaan oo keliya mashaariic deegaan; waa dadaallo aasaasi u ah nabadeynta. Iyagoo ka caawinaya bulshooyinka inay si wadajir ah u maareeyaan kheyraadkooda, la qabsadaan hab-nololeedkooda, ayna yareeyaan nuglaanshahooda ku aaddan dhibaatooyinka cimilada, waxay wax ka qabanayaan sababaha asaasiga u ah colaado badan oo kheyraadka ku saleysan.
Sheekada halganka gobolku kula jiro isbeddelka cimilada waa mid ay ka buuxdo dhibaato baaxad leh, laakiin sidoo kale waa mid muujinaysa go’aan adag oo sii kordhaya. Caqabadda hadda jirta ayaa ah in la ballaariyo xalalkan lana abaabulo maalgelinta lagama maarmaanka ah. Sida ay madaxda gobolku si isdaba-joog ah ugu doodeen madalaha caalamiga ah sida Shir-madaxeedka Cimilada Afrika, dalalkii ugu yaraan ka qeyb qaatay dhibaatada cimilada ayaa ah kuwa la daalaa-dhacaya cawaaqibkeeda ugu daran. Fulinta ballanqaadyada caalamiga ah ee maalgelinta cimiladu ma aha deeq, ee waa maalgashi lama huraan u ah amniga caalamka.
Si loo helo gobol ammaan ah oo deggan, waddada horumarku waa inay noqotaa mid lagu goglay wax ka qabashada cimilada. Waxay u baahan tahay dadaal midaysan oo ka yimaada bulshooyinka deegaanka ee soo nooleynaya aqoontoodii soo jireenka ahayd, hay’adaha gobolka ee kobcinaya iskaashiga, iyo wada-hawlgalayaasha caalamiga ah oo fulinaya ballanqaadyadooda.
Degganaanshaha Geeska Afrika kuma xirnaan doono oo keliya awood militari iyo diblomaasiyad, balse wuxuu ku xirnaan doonaa awooddeena wadareed ee aan ku bogsaneyno meerahan dhaawacan.
ABDULLAHI HUSSEIN OSMAN (Adow) – Journalist – Communication Strategist, Email: [email protected]
Tel: +252610807825 WA +254722209396
